Zmiany w prawie spadkowym

Postępowania sądowe zmierzające do nabycia spadku po zmarłym, należą do jednych z najbardziej przedłużających się postępowań. Przyczyniają się do tego zarówno rozbudowana regulacja ustawowa dotycząca kolejności spadkobrania, jak i trudności związane ze składaniem oświadczeń dotyczących przyjęcia lub odrzucenia spadku przez rodziców małoletnich dzieci. Zapowiadana nowelizacja kodeksu cywilnego ma przeciwdziałać niektórym, najczęściej występującym przeszkodom w postępowaniach spadkowych.

Niegodność dziedziczenia

Pierwsza ze zmian dotyczy instytucji niegodności dziedziczenia (obecny art. 928 KC). Przepis ten wymienia przypadki, kiedy spadkobierca może zostać uznany przez sąd za niegodnego. Aktualnie są to sytuacje, w których spadkobierca:

• dopuścił się umyślnie ciężkiego przestępstwa przeciwko spadkodawcy;
• podstępem lub groźbą nakłonił spadkodawcę do sporządzenia lub odwołania testamentu albo w taki sam sposób przeszkodził mu w dokonaniu jednej z tych czynności;
• umyślnie ukrył lub zniszczył testament spadkodawcy, podrobił lub przerobił jego testament albo świadomie skorzystał z testamentu przez inną osobę podrobionego lub przerobionego.

W ocenie projektodawcy zasadne jest dodanie kolejnej przesłanki niegodności dziedziczenia w postaci uporczywego niewykonywania obowiązku alimentacyjnego wobec spadkodawcy lub uporczywego uchylania się od sprawowania opieki nad spadkodawcą. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, system prawny powinien bowiem reagować na etycznie niewłaściwe zachowania osób, które mogą osiągnąć korzyści ze spadku.

Ograniczenie kręgu dalszych spadkobierców ustawowych

W obecnym stanie prawnym (art. 934 KC), w przypadku braku zstępnych, a więc osób należących do grona potomków zmarłego (np. dzieci, wnuków, prawnuków), małżonka oraz rodziców i rodzeństwa, a także potomków rodzeństwa spadkodawcy – cały spadek przypada w częściach równych dziadkom spadkodawcy. Jeżeli któreś z dziadków spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy przypada jego zstępnym, czyli jego potomkom. Sąd ma wówczas za zadanie poszukiwać dalekich krewnych spadkodawcy, a w związku z tym koniecznym staje się długotrwałe i często kosztowne poszukiwanie takich spadkobierców (najczęściej prawnuków czy praprawnuków dziadków).

Nowelizacja kodeksu cywilnego przewiduje ograniczenie kręgu spadkobierców ustawowych w przypadku, gdy do dziedziczenia dochodzą potomkowie dziadków, którzy nie dożyli otwarcia spadku. Nabycie spadku ogranicza się zatem do rodzeństwa rodziców spadkodawcy oraz ich dzieci (czyli rodzeństwa ciotecznego lub stryjecznego spadkodawcy). Wyłączeni od dziedziczenia zostaną natomiast dalsi zstępni dziadków spadkodawcy, czyli tzw. cioteczne lub stryjeczne wnuki i dalsze pokolenia.

Złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku i bieg terminu

Zgodnie z art. 1015 KC oświadczenie o przyjęciu lub odrzuceniu spadku może być złożone w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania. Brak takiego oświadczenia lub złożenie go z uchybieniem terminu jest równoznaczne z przyjęciem spadku z dobrodziejstwem inwentarza.

Dodatkowa komplikacja występuje w przypadku osób małoletnich, ponieważ względem dzieci, ich przedstawiciele ustawowi mogą wystąpić do sądu o udzielenie zezwolenia na złożenie oświadczenia o przyjęciu spadku wprost lub odrzuceniu spadku, od której uzyskania uzależniona jest skuteczność złożonego oświadczenia w ich imieniu. Zgodnie bowiem z art. 101 § 3 k.r.o. rodzice nie mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego dokonywać czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu ani wyrażać zgody na wykonywanie takich czynności przez dziecko. Wskazany wyżej 6 miesięczny termin na złożenie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku ma charakter zawity, a zatem jego upływ powoduje utratę uprawnienia do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Rodzice małoletniego dziecka mogą zatem „nie zdążyć” uzyskać zezwolenia sądu opiekuńczego w tym terminie.

W ramach proponowanej nowelizacji, wprowadzona ma zostać wyraźna regulacja wskazująca, że dla zachowania ustawowego terminu do złożenia oświadczenia o przyjęciu lub o odrzuceniu spadku, określonego w art. 1015 § 1 KC wystarczające jest złożenie przed jego upływem wniosku do sądu o odebranie oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku. Wyrażenie przez spadkobiercę wobec sądu woli co do zamiaru złożenia oświadczenia o przyjęciu lub odrzuceniu spadku w ciągu 6 miesięcy od dnia, w którym spadkobierca dowiedział się o tytule swego powołania, traktowane będzie jako zachowanie tego terminu w przypadku następczego złożenia oświadczenia już po jego upływie.

Dodatkowo proponuje się rozpoznawanie wniosków o zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub osoby pozostającej pod opieką w postaci przyjęcia lub odrzucenia spadku przez sąd spadku, nie natomiast sąd opiekuńczy.

Nowelizacja przepisów dotyczących dziedziczenia spadków przez gminę lub Skarb Państwa

Obecnie w sytuacji, gdy spadkodawca nie pozostawił małżonka ani krewnych należących do kręgu spadkobierców ustawowych albo gdy żadna z tych osób nie chce lub nie może dziedziczyć, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy. Gdy nie da się ustalić ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy w Rzeczypospolitej Polskiej, bądź, gdy ostatnie miejsce zamieszkania znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa. Do dziedziczenia przez gminę lub Skarb Państwa dochodzi z dobrodziejstwem inwentarza, jednak rozwiązanie to nie zapewnia gminom oraz Skarbowi Państwa pełnej ochrony publicznego majątku przed roszczeniami wierzycieli spadkodawców.

Odpowiedzialność ta nie jest bowiem ograniczona do składników majątku spadkowego, czyli rzeczy lub praw wchodzących do spadku, a jedynie do stanu czynnego spadku, co nie jest pojęciem tożsamym. Stan czynny spadku jest to wartość należących do spadku aktywów. Zdarza się bowiem, że gmina na przykład dziedziczy udział w nieruchomości, trudny do sprzedaży, a wierzyciele spadkodawcy mogą nawet w razie trudności ze sprzedażą zaspokajać się z rachunku gminy, do wartości tego składnika majątku spadku. Podnosi się, że odpowiedzialność gmin za długi spadkowe stanowi od wielu lat stanowi poważny problem. W projekcie nowelizacji wprowadzono regulację, zgodnie z którą spadkobiercy ustawowi nie mogący odrzucić spadku mieliby odpowiadać za długi spadkowe tylko ze spadku, a zatem składników wchodzących w skład spadku, zamieszczonych w spisie inwentarza lub ujawnionego w wykazie inwentarza i do jego wartości.