Testament wspólny może być ważny?

Tak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z dnia 29 marca 2023 roku o sygn. akt II NSNc 42/23. I choć orzeczenie na pierwszy rzut oka może wydawać się sprzeczne z treścią Kodeksu cywilnego – a konkretnie art. 942 k.c., który zabrania sporządzania testamentów przez więcej niż jedną osobę, to w rzeczywistości zdaje się być konieczne dla ujednolicenia praktyki orzeczniczej na gruncie prawa spadkowego.

Zasada zaufania obywatela do Państwa

Na wokandę Izby Kontroli Nadzwyczajnej i Spraw Publicznych Sądu Najwyższego trafiła skarga nadzwyczajna Prokuratora Generalnego wniesiona od prawomocnego postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku Sądu Rejonowego w Mińsku Mazowieckim o sygn. akt I Ns 1552/10 wydanego w dniu 14 grudnia 2011 roku. Sąd Rejonowy rozpoznając sprawę ustalił, że małżonkowie wyrazili swoją ostatnią wolę w obecności sekretarza gminy oraz dwóch innych świadków, chcąc sporządzić tym samym testament allograficzny (urzędowy). Testament ten zawierał ich wspólne oświadczenie w przedmiocie rozporządzenia majątkiem. Sąd z tego powodu zdecydował się nie uwzględnić ostatniej woli spadkodawców, w związku z czym treść testamentu pominął jako nieważną i sprzeczną z art. 942 k.c., który zabrania wspólnych testamentów. W rezultacie stwierdził nabycie spadku zgodnie z kolejnością ustawową uznając, że testament ten nigdy nie powstał. Rozstrzygnięcie nie zostało zaskarżone i tym samym uprawomocniło się.

Po ponad 11 latach, Prokurator Generalny złożył od tego orzeczenia skargę nadzwyczajną, zarzucając oczywistą niesprawiedliwość i wskazując, że sąd, pomijając ostatnią wolę spadkodawców, naruszył zasadę zaufania obywatela do Państwa i zasadę bezpieczeństwa prawnego. Minister Sprawiedliwości podkreślił, że spadkodawcy byli nieświadomi nieważności sporządzonego testamentu, działając w zaufaniu do osoby urzędowej (sekretarza gminy), zatem mogli oczekiwać, że ich oświadczenie będzie ważne i wywoła skutki prawne.

Testamenty ustne nie mogą być testamentem wspólnym

Sąd Najwyższy podzielił stanowisko Prokuratora Generalnego stwierdzając, że spadkodawcy zostali pośmiertnie pozbawieni swoich praw. SN uznał, że sporządzony testament urzędowy wprawdzie jest nieważny, gdyż obejmuje ostatnią wolę więcej niż jednej osoby, ale istnieje możliwość utrzymania w mocy jego treści. Nieważność testamentu urzędowego nie jest tym samym przeszkodą do uznania oświadczeń woli spadkodawców za dwa oddzielne testamenty ustne.

SN podkreślił także, że art. 942 k.c., który zabrania testamentów wspólnych, nie ma zastosowania do testamentów ustnych. Rozwiewając tym samym istniejące spory w prawie spadkowym SN wskazał, że, jeżeli każdy ze spadkodawców złożył oświadczenie swej ostatniej woli, to w takim wypadku zostały sporządzone dwa osobne testamenty ustne, które są ważne i skuteczne. Nie zmienia tego fakt, że zostały one złożone jednocześnie i są powiązane treściowo. Testamenty ustne nigdy więc nie mogą być połączone. Nigdy też nie mogą stanowić tzw. testamentu wspólnego.

Sąd Najwyższy wyjaśnił także, że w razie uznania testamentu za nieważny, jeżeli w danym wypadku można było zastosować również inną formę testamentu i forma ta została zachowana, to testament taki jest ważnie sporządzony z zachowaniem tej innej formy. W tym przypadku, aby testament ustny został uznany za ważny, nie tylko wymaga się złożenia ostatniej woli spadkodawcy w obecności co najmniej trzech świadków, ale dodatkowo musi istnieć pewna szczególna okoliczność uzasadniająca taką formę. Zdaniem Sądu, może to być także niezachowanie przepisu prawa ze strony właściwego urzędnika państwowego.

Wola spadkodawców najważniejsza

Kluczową refleksją SN jest jednak stwierdzenie, że to na organach państwowych spoczywa obowiązek zachowania odpowiednich procedur mających na celu ochronę prawowitego spadkobiercy. W tym przypadku, ostatnia wola spadkodawców, pokładających zaufanie w organach państwa, została wypowiedziana wobec sekretarza gminy. Spadkodawcy działali w przekonaniu, że za pośrednictwem tej osoby zapewniona zostanie skuteczność ich oświadczeń. Niezachowanie natomiast poprawnej formy testamentu sporządzonego przez sekretarza, skutkujące jego nieważnością, nie powinno niweczyć woli spadkodawców.

Przy stwierdzaniu nabycia spadku kierować się bowiem należy obowiązkiem maksymalnego uwzględniania woli spadkodawców. Werdykt sądu sprzeczny z wolą spadkodawców wyrażoną w ważnych testamentach ustnych stanowi tym samym naruszenie ich prawa do dysponowania swoim majątkiem na wypadek śmierci. Co więcej, skutkuje również bezpodstawnym pozbawieniem spadku prawowitego spadkobiercy.

Konieczna znajomość przepisów prawa

Powyższy wyrok może mieć dla polskiego prawa cywilnego niebagatelne znaczenie. W pierwszej kolejności, SN ujednolicił praktykę sądów spadkowych jednoznacznie opowiadając się przy stanowisku uznającym, że zakaz testamentów wspólnych nie dotyczy testamentów ustnych.

Sąd Najwyższy przypomniał także, że zasada uwzględniania woli spadkodawców jest jedną z naczelnych zasad prawa spadkowego. Wyraźnie podkreślił tym samym obowiązek każdorazowego dążenia do jak najpełniejszego jej zrealizowania.

Jednocześnie dostrzegł, że coraz bardziej zauważalny jest także problem braku znajomości przepisów spadkowych przez urzędników. W jego ocenie ma to bardzo negatywne skutki, zarówno w sferze konstytucyjnych praw obywateli, które często są naruszane niedopatrzeniami ze strony oficjeli, jak i w sferze budżetowej, gdyż takie pomyłki niepotrzebnie zwiększają wydatki z uwagi na odpowiedzialność Skarbu Państwa za szkody wyrządzone przez funkcjonariuszy publicznych, czy też dodatkowe procesy.

Z tego procesu nauka płynie dla każdego obywatela, który prędzej czy później stanie przed obowiązkiem zaznajomienia się z prawem spadkowym. Z perspektywy spadkobiercy warto skorzystać z pomocy prawnej profesjonalnych pełnomocników już na etapie postępowania o stwierdzenie nabycia spadku, bowiem znacznie ułatwi to i, przede wszystkim, przyspieszy procedowanie przed sądem czy notariuszem. Jednakże, z asysty prawnej skorzystać może nie tylko spadkobierca, lecz również przyszły spadkodawca, aby podczas tworzenia testamentu mieć pewność, że ostatnia wola została skutecznie wyrażona.