Nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego – najważniejsze zmiany

9 marca 2023 r. Sejm uchwalił przygotowany przez rząd projekt ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, która po podpisie Prezydenta ogłoszona została 31 marca 2023 r. [1] Jak wskazano w uzasadnieniu projektu, ustawa ma na celu przede wszystkim usprawnienie prowadzenia postępowań w sądach cywilnych. Większość z przepisów wejdzie w życie już w ciągu 3 miesięcy od ogłoszenia ustawy, a zatem czas na przystosowanie się do nowej regulacji nie jest długi.

Wartość przedmiotu sporu decydująca o właściwości sądu i nowość w zakresie „spraw bagatelnych”

Po raz pierwszy od kilkunastu lat ustawodawca postanowił o zmianie wartości przedmiotu sporu decydującej o właściwości rzeczowej sądów okręgowych. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 17 ust. 4 KPC, do właściwości sądów okręgowych należeć będą sprawy o prawa majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przewyższa 100.000 tysięcy złotych, oprócz spraw o alimenty, o naruszenie posiadania, o ustanowienie rozdzielności majątkowej między małżonkami oraz spraw rozpoznawanych w elektronicznym postępowaniu upominawczym. Zastosowane rozwiązanie ma na celu przede wszystkim odciążenie sądów okręgowych. Dodatkowo zdecydowano, że sprawy o uzgodnienie treści księgi wieczystej z rzeczywistym stanem prawnym nie powinny w całości spoczywać na sądach rejonowych z uwagi na ich częsty stopień skomplikowania i z reguły wysoką wartość przedmiotu sporu, jaką stanowią nieruchomości.

Celem odciążenia sądów, a przede wszystkim sędziów, ustawodawca wskazał, że w sprawach, w których wartość przedmiotu sporu nie przekracza 4.000 tysięcy złotych, uzasadnienie wyroku ograniczać będzie się do wyjaśnienia podstawy prawnej wyroku z przytoczeniem przepisów prawa. Od uznania sądu opartego na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy zależy rozszerzenie tego uzasadnienia o pozostałą treść wskazaną w zakresie uzasadnień wyroków.

Wyraźne wyodrębnienie wniosków dowodowych i oświadczeń w pismach procesowych

Ustawodawca, w nowo dodanym art. 128¹ KPC, wprowadza regulację, zgodnie z którą pismo wnoszone przez stronę zastępowaną przez adwokata, radcę prawnego, rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej powinno zawierać wyraźnie wyodrębnione oświadczenia, twierdzenia oraz wnioski, w tym wnioski dowodowe. Dodatkowo wskazano, że jeżeli pismo zawiera uzasadnienie, wnioski dowodowe zgłoszone tylko w tym uzasadnieniu nie wywołują skutków, jakie ustawa wiąże ze zgłoszeniem ich przez stronę.

W ocenie autorów projektu nowelizacji takie rozwiązanie ma usprawnić przebieg procesu, z uwagi na fakt, że wszystkie wnioski dowodowe winny zostać zamieszczone już w treści petitum, co ma prowadzić do zapewnienia przejrzystości pism wnoszonych przez profesjonalnych pełnomocników. Wydaje się, że sankcja związana z umieszczeniem wniosków dowodowych w uzasadnieniu jest rygorystyczna – pismo złożone bez zachowania powyższych zasad nie wywoła skutków, co w wielu przypadkach może powodować, że wnioski dowodowe zostaną całkowicie pominięte.

Zaproponowane przez rząd rozwiązanie może jednak doprowadzić do sytuacji, w której dla sądu wystarczającym będzie zapoznanie się z petitum pisma i tym samym wywołać negatywny efekt, w którym organ ten nie pochyli się nad całością uzasadnienia stanowiska stron w procesie. Z drugiej jednak strony, jeśli wnioski dowodowe nie są wyodrębniane w początkowej części pisma procesowego, może zdarzyć się, że w przypadku obszernych uzasadnień zostaną przez sąd pominięte.

Powyższa zmiana, choć wydaje się niewielka, jest bardzo istotna. Profesjonalni pełnomocnicy mogą, bazując już na dotychczasowym doświadczeniu, tworzyć pisma procesowe bez zachowania wprowadzonego wymogu formalnego i tym samym doprowadzić do wielu sytuacji, w których pełnomocnik, nie będąc informowany o pominięciu wniosków dowodowych, nie złoży ich ponownie.

Zmiana w zakresie zarzutu potrącenia

Dotychczas podstawą zarzutu potrącenia mogły być wierzytelności pozwanego z tego samego stosunku prawnego, co wierzytelności dochodzone przez powoda, chyba że wierzytelności pozwanego były niesporne lub uprawdopodobnione dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego. Nieostre sformułowanie „uprawdopodobnione dokumentem niepochodzącym wyłącznie od pozwanego” w ocenie ustawodawcy prowadziło do szeregu nadużyć, w związku z którymi dochodziło do sytuacji, w których strony procesu mogły nadmiernie wykorzystywać wskazane sformułowanie i stwarzać swego rodzaju „fikcyjne” możliwości potrącenia niemające odniesienia do spełnienia rzeczywistych przesłanek potrącenia zawartych w przepisach materialnych.

Celem przeciwdziałania powyższemu, nowelizacja wprowadza rozwiązanie, zgodnie z którym podstawą zarzutu potrącenia mogą być wierzytelności:

• pozwanego z tego samego stosunku prawnego co wierzytelność dochodzona przez powoda, chyba że wierzytelność ta jest niesporna, stwierdzona prawomocnym orzeczeniem sądu, orzeczeniem sądu polubownego, ugodą zawartą przed sądem albo sądem polubownym, zatwierdzoną przez sąd ugodą zawartą przed mediatorem, lub uprawdopodobniona dokumentem potwierdzającym jej uznanie przez powoda,
• o zwrot spełnionego świadczenia przysługująca jednemu z dłużników solidarnych wobec pozostałych współdłużników.

Pierwszy z określonych wymogów jasno wskazuje, że wierzytelność niesporną potwierdzać musi konkretny dokument lub uprawdopodobnienie uznania roszczenia przez powoda. Odnośnie drugiej przesłanki, zgodnie z uzasadnieniem rządowego projektu, chodzi o sytuację, w której jeden z dłużników spełni świadczenie wobec pozostałych współdłużników, gdzie dla przykładu wskazano często występujące spory związane z realizacją umów o roboty budowlane.

Usprawnienie przeprowadzania posiedzeń przygotowawczych i fazy początkowej postępowania

Zaproponowane zmiany mają na celu przede wszystkim przyspieszenie prowadzenia posiedzeń przygotowawczych poprzez możliwość odstąpienia od wzywania na nie stron i poprzestaniu na udziale wyłącznie pełnomocników. Jednak w praktyce już dotychczas, w przypadku wzywania stron będących osobami prawnymi, pełnomocnicy niejednokrotnie starali się uzasadnić nieobecność swoich mocodawców, gdyż ich osobisty udział w takim posiedzeniu nie był celowy. Dodatkowo w art. 205⁵ § 2 KPC wskazano, że przewodniczący może prowadzić posiedzenie przygotowawcze w taki sposób, jaki uzna za właściwy, a jeżeli przyczyni się to do osiągnięcia celów tego posiedzenia, przestrzeganie przepisów o posiedzeniach sądu nie jest konieczne. Przewodniczący może także zarządzić przeprowadzenie posiedzenia jawnego na odległość i wówczas uczestnicy postępowania nie muszą przebywać w budynku sądu. Co również istotne, postanowienia wydane w toku posiedzenia przygotowawczego mają być ogłaszane w obecności stron i nie podlegają wtedy doręczeniu.

Ustawodawca wprowadza także bardzo rygorystyczną sankcję związaną z niestawiennictwem powoda lub jego pełnomocnika na posiedzeniu przygotowawczym, na które zostali uprzednio wezwani. Nie będzie już możliwe usprawiedliwienie nieobecności po doręczeniu postanowienia przez sąd. Brak stawiennictwa bez usprawiedliwienia spowoduje umorzenie postępowania i rozstrzygnięcie o kosztach tak jak w przypadku cofnięcia pozwu. Postanowienie w tym zakresie będzie zaskarżalne na zasadach ogólnych.

Dodatkowo, w przypadku skierowania sprawy do mediacji, możliwe będzie objęcie ugodą roszczeń niezwiązanych z prowadzonym postępowaniem. Ugoda będzie mogła dotyczyć innych postępowań sądowych, a postanowienie zatwierdzające ugodę lub nadające jej klauzulę wykonalności stworzy podstawę do umorzenia roszczeń objętych ugodą. Takie rozwiązanie jak najbardziej należy ocenić pozytywnie – strony będą mogły kompleksowo rozwiązać zawisłe między nimi spory.

Nowe postępowanie z udziałem konsumentów

Ustawodawca zaproponował wprowadzenie nowego rozdziału w zakresie spraw o roszczenia konsumenta przeciwko przedsiębiorcy oraz o roszczenia przedsiębiorcy przeciwko konsumentowi, o ile konsument ten jest stroną postępowania. Znaczącym ułatwieniem dla konsumentów będzie wprowadzenie reguły, zgodnie z którą w sprawach rozpoznawanych według przepisów nowo dodanego działu, konsument będzie mógł wytoczyć powództwo również przed sąd właściwy dla miejsca swojego zamieszkania. Nie dotyczy to jednak spraw, w których właściwość sądu jest wyłączna.

Przedsiębiorca będzie ponadto obciążony szeregiem wymogów formalnych, zbliżonych swoich charakterem do wymagań stawianych w postępowaniu gospodarczym. Kluczowym jest, że przepisy wprowadzonego działu będą też stosowane, gdy przedsiębiorca zaprzestał wykonywania działalności gospodarczej.

Choć pozornie wydaje się, że zmiany zawarte w ustawie nie wprowadzają znaczącej rewolucji w zakresie postępowania, to jednak obszerna i skomplikowana ustawa zmieniająca może rodzić wiele praktycznych problemów. Pomimo tego, większość z wprowadzonych rozwiązań należy ocenić pozytywnie – czas jednak pokaże, czy w rzeczywistości cele ustawodawcy zostaną spełnione i postępowania cywilne prowadzone będą w szybszy i bardziej ekonomiczny sposób.

[1] Dziennik Ustaw 2023 r. poz. 614