Nowelizacja Kodeksu Karnego Wykonawczego. Co nowego dla osadzonych i ich rodzin?

Ustawą z dnia 5 sierpnia 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks Karny Wykonawczy oraz niektórych innych ustaw, wprowadzono szereg zmian w regulacji prawnej odnoszącej się do sytuacji osób osadzonych w Zakładach Karnych i Aresztach Śledczych. Zapowiadane zmiany ustawodawca postanowił wdrożyć dwuetapowo – choć formalnie ustawa wchodzi w życie od 1 stycznia 2023 r., to część zapisów obowiązuje już od 17 września 2022 r.

Główne założenia nowelizacji

Analiza zmian nowelizacyjnych prowadzi do wniosku, że w założeniu, zgodnie ze stanowiskiem Rzecznika Praw Obywatelskich, miały one na celu:

• realizację prawa osób pozbawionych wolności do utrzymywania kontaktu ze światem zewnętrznym (zarówno korespondencyjnie, jak i poprzez rozmowy telefoniczne i widzenia),
• zapewnienie skazanym i tymczasowo aresztowanym prawa do obrony,
• zagwarantowanie osobom pozbawionym wolności realizacji prawa do składania wniosków, skarg i próśb do organów wykonujących orzeczenie,
• przeprowadzanie kontroli osób skazanych i tymczasowo aresztowanych, przebywających w jednostkach penitencjarnych, a także osób umieszczonych w zakładach psychiatrycznych w ramach środka zabezpieczającego.

Regulacja kontaktów z bliskimi i obrońcą

Choć zmiany istotnie dotyczą wymienionych powyżej kwestii, to zdaje się, że wprowadzają one nie tylko „minimalny standard”, ale w dużej mierze zaostrzają rygor panujący w jednostkach penitencjarnych. Zasadnicza modyfikacja dotyczy kontaktów osadzonego z rodziną. Do tej pory kontakt telefoniczny osób skazanych lub tymczasowo aresztowanych (po uzyskaniu zgody organu prowadzącego postępowanie) odbywał się bez ograniczeń ilościowych. Z treści art. 105b k.k.w. do 17 września 2022 r. wynikało prawo osadzonego do korzystania z samoinkasującego aparatu telefonicznego z zastrzeżeniem, że rozmowa odbędzie się na koszt osadzonego lub na koszt jego rozmówcy. Obecnie do artykułu dodano zapis, że skazanemu przysługuje co najmniej 1 połączenie telefoniczne w tygodniu.

Taką samą dyspozycję wyrażono w zakresie kontaktu z obrońcą, mającą na celu zapewnienie osadzonemu prawa do obrony (art. 8 par 4 k.k.w.) Choć zmiana zakładała wprowadzenie minimalnego standardu w zakresie korzystania przez skazanych pozbawionych wolności z samoinkasujących aparatów telefonicznych, to zdaniem specjalistów, w praktyce może się okazać, że ten dostęp ograniczyła. Za zgodne z nowym brzmieniem ustawy uznać należy umożliwienie skazanemu kontaktu z rodziną lub adwokatem tylko 1 raz w tygodniu, co w porównaniu do wcześniej nieograniczanych formalnie rozmów stanowi niewątpliwie obostrzenie.

Regulując kwestię widzeń osób małoletnich z osobami osadzonymi, w  art. 105 a k.k.w. ustawodawca dodał zastrzeżenie, że osoba małoletnia do lat 15 może korzystać z widzenia ze skazanym tylko pod opieką pozostającego na wolności przedstawiciela ustawowego lub najbliższej pełnoletniej osoby, a w przypadku, gdy uprawniony do opieki nad osobą małoletnią podczas widzenia nie uzyskał zgody na widzenie, nie chce lub nie może z niego skorzystać – pod opieką funkcjonariusza lub pracownika zakładu karnego wyznaczonego przez dyrektora zakładu karnego.

Zaostrzenie zasad i kontrola

Co więcej, zmianie uległa również sytuacja procesowa osadzonego w kontekście realizacji jego praw w jednostkach penitencjarnych. Wnioski, skargi lub prośby skazanego, zgodnie z nowym brzmieniem art. 6 k.k.w. mogą zostać pozostawione bez rozpoznania, gdy organ właściwy uzna je za „oczywiście bezzasadne”. Nadto wprowadzono termin wniesienia pism, ograniczając go do 7 dni liczonych od momentu uzyskania przez osadzonego wiedzy o okolicznościach stanowiących ich podstawę.

Zaostrzeniu uległy również zasady panujące w zakładach karnych. Dotychczas, w zakładach otwartych (o najłagodniejszym rygorze), osoby skazane mogły bez ograniczeń czasowych korzystać z organizowanych zajęć sportowych oraz kulturalno – oświatowych. Cenzurze nie podlegała również ich korespondencja, widzenia z bliskimi oraz rozmowy telefonicznie. Obecnie, zgodnie z nowym brzmieniem art. 92 k.k.w. „ (…) łączna liczba opuszczeń zakładu karnego w celu udziału w tych zajęciach i imprezy dla jednego skazanego nie może przekroczyć 56 w ciągu roku (w zakładach półotwartych do 28 w ciągu roku). Natomiast prowadzone przez skazanego osadzonego w zakładzie półotwartym rozmowy, widzenia oraz korespondencja mogą teraz podlegać kontroli administracji zakładu karnego”.

Ustawodawca zdecydował się wprowadzić do Kodeksu Karnego Wykonawczego nowy rozdział dotyczący kontroli skazanych, tymczasowo aresztowanych, miejsc i przedmiotów. Jego celem miało być „zapewnienie bezpieczeństwa i porządku oraz zapobieganie popełnianiu przestępstw w zakładach karnych i aresztach śledczych oraz w miejscach pracy skazanych lub tymczasowo aresztowanych”. Na podstawie art. 223f k.k.w. i następnych, wyróżniamy kilka rodzajów kontroli:

• kontrola generalną osadzonego,
• kontrola pobieżną osadzonego,
• kontrola osobista osadzonego,
• kontrola cel i pomieszczeń w oddziałach mieszkalnych,
• kontrola pomieszczeń poza oddziałami mieszkalnymi,
• kontrola paczek/przedmiotów/bagaży,
• kontrola pojazdów wożących osadzonych do pracy poza jednostką,
• kontrola miejsc pracy osadzonych.

Zmiany obejmują również kwestie finansowe osoby osadzonej. Uprzednio jednostka penitencjarna zatrzymywała część funduszy otrzymywanych od bliskich skazanego/tymczasowo aresztowanego do wysokości jednego przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia. Obecnie gromadzona jest kwota równa minimalnemu wynagrodzeniu za pracę. Celem takiego działania jest przekazanie zatrzymanych środków w dniu wyjścia skazanego/tymczasowo aresztowanego, z przeznaczeniem na przejazd do miejsca zamieszkania i utrzymanie w pierwszym okresie po zwolnieniu.

Nowy Kodeks Karny Wykonawczy zmierza do poprawy skuteczności osadzania skazanych w Zakładach Karnych. Argumentem w tej sytuacji ma być utrzymująca się od lat duża liczba osób, które nie stawiają się do odbycia kary, mimo wydania nakazu doprowadzenia. Nowe regulacje w zakresie listów gończych dopuszczają możliwość ich rozpowszechniania przede wszystkim w Internecie.

Stanowisko Rzecznika Praw Obywatelskich

Stanowisko w sprawie Konstytucyjności nowych uregulowań zajął Rzecznik Praw Obywatelskich, który krytycznie odniósł się do zapowiadanych zmian. W ocenie Rzecznika, nowe postanowienia godzą w podstawowe prawa osób pozbawionych wolności, chronione także przez art. 18 Konstytucji ustanawiający opiekę i ochronę Rzeczypospolitej Polskiej nad rodziną. Proponowane ograniczenia uderzają ponadto w prawo dziecka do kontaktu z obojgiem rodziców, określone w art. 9 Konwencji o prawach dziecka i szkodzą procesowi reintegracji osoby skazanej ze społeczeństwem. Jak czytamy w liście RPO – Marcina Więcka, do Prokuratora Generalnego Zbigniewa Ziobro z dnia 24.11.2021 r. –  zgodnie z regułą 106 i 107 Reguł Mandeli, biorąc pod uwagę przyszłość osadzonego po zwolnieniu, należy dążyć do umożliwienia mu podtrzymywania lub poprawy jego relacji z pozostającymi na wolności osobami bliskimi oraz rodziną. 

Rzecznik wskazał również, że „ograniczenia w zakresie prowadzenia korespondencji przez osoby pozbawione wolności mogą stać na przeszkodzie do korespondencyjnego kontaktu z obrońcą, pełnomocnikiem i przedstawicielem przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, co, wbrew wstępnym założeniom, uniemożliwi im skuteczne korzystanie z prawa do obrony”.

W chwili obecnej nie sposób podjąć się oceny wprowadzonych zmian. W przeciągu kolejnych miesięcy z całą pewnością zrewidowana zostanie skuteczność nowych regulacji, sposób ich przestrzegania i faktyczna wykładnia, która, choć w zamiarze miała to zapewnić skazanym „podstawowe standardy”, w praktyce może powodować zaostrzenie zasad funkcjonowania w jednostkach penitencjarnych.