Nowelizacja Kodeksu karnego. Co przygotował dla nas ustawodawca?

Poprzednie zmiany w przepisach karnych zostały wprowadzone mocą tzw. ustaw covidowych z marca 2020 r. i kolejno zmienianych nowelami. Jakkolwiek głównym celem modyfikacji dokonanych w czasie pandemii COVID-19 było stworzenie nowych lub dopasowanie dotychczasowych regulacji do specyfiki warunków obowiązującego stanu zagrożenia epidemicznego, to zmiany te niejako pobocznie, dotknęły również inne ustawy, znacznie ingerując m.in. w treść przepisów karnych.

Większość zmian już od października

Niezależnie od chaosu jakie do legislacji wprowadziły regulacje covidowe, ustawodawca w marcu 2023 r. uchwalił ustawę nowelizującą dotychczasowe brzmienie Kodeksu karnego i innych ustaw pokrewnych. Zdecydowana większość przepisów wchodzi w życie 1 października 2023 r. (wyj. przepisy dotyczące kierowców i konfiskaty pojazdów).

Niewykluczone, że 6-miesięczny okres vacatio legis związany jest z odwołaniem od 1 lipca 2023 r. stanu zagrożenia epidemicznego wprowadzonego w związku z zakażeniami wirusem SARS – CoV – 2. Co istotne, postanowienia wprowadzone w związku z pandemią (m.in. w zakresie biegu przedawnienia) nie straciły automatycznie na aktualności w dniu odwołania stanu epidemicznego. Część z nich posiada okres przejściowy, utrzymujący ich moc obowiązującą jeszcze przez kolejny okres.

Wracając do nowego brzmienia ustawy karnej, bezsprzecznie stwierdzić należy, że przyszła wersja przepisów stanowi zaostrzenie dotychczas obowiązujących reguł. Poniżej kilka najważniejszych kwestii, które do tej pory były najszerzej komentowane bezpośrednio po opublikowaniu jej projektu.

14 i 15 latek karany jak dorosły

Ustawodawca wprowadził zmianę w katalogu przestępstw, za które nieletni po ukończeniu w chwili czynu 15 lat oraz po spełnieniu dodatkowych warunków, może odpowiadać na zasadach ogólnych Kodeksu karnego. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 10 § 2. k.k. nieletni, który po ukończeniu 15 lat dopuszcza się czynów zabronionych enumeratywnie wymienionych w treści przepisu, może odpowiadać na zasadach określonych w tym kodeksie, jeżeli:

• okoliczności sprawy oraz stopień rozwoju sprawcy, jego właściwości i warunki osobiste za tym przemawiają;
• jeżeli poprzednio stosowane środki wychowawcze lub poprawcze okazały się bezskuteczne.

Co istotne, ustawodawca dodał odrębną regulację w przypadku sprawców przestępstwa zabójstwa w postaci kwalifikowanej decydując, że także nieletni po ukończeniu 14 lat, a przed ukończeniem 15 lat może odpowiadać na zasadach ogólnych po spełnieniu warunków wskazanych powyżej (tak: art. 10 § 2a. k.k.).

Zmiany w katalogu kar

Istotną z punktu widzenia aktualnego brzmienia katalogu kar znanych polskiemu prawu jest likwidacja jednostkowej kary 25 lat pozbawienia wolności. Artykuł 32 k.k. w wersji obowiązującej do dnia 1 października 2023 r. przewiduje następujące kary:

• grzywna;
• ograniczenie wolności;
• pozbawienie wolności, od jednego miesiąca do 15 lat (art. 37 k.k.);
• 25 lat pozbawienia wolności;
• dożywotnie pozbawienie wolności.

Powyższe oznacza, że aktualnie przewidziana w art. 32 pkt 3 k.k. kara ma charakter terminowy i jest orzekana w miesiącach i latach, zaś kara 25 lat pozbawienia wolności jest odrębnym rodzajem kary. Zdaniem przedstawicieli doktryny, tak duża dysproporcja pomiędzy najsurowszym wymiarem kary terminowej pozbawienia wolności, a karą 25 lat pozbawienia wolności, zrodziła potrzebę uelastycznienia wymiaru kar, oddającą sędziom pole do jej swobodnego kształtowania.

Co za tym idzie, nowe brzmienie otrzymuje art. 37 k.k. , który likwiduje odrębną karę 25 lat pozbawienia wolności (pkt.4) i zmienia pkt. 3) w ten sposób, że kara pozbawienia wolności wymieniona w art. 32 pkt 3 k.k. trwa najkrócej miesiąc i najdłużej 30 lat oraz wymierza się ją w miesiącach i latach. Konsekwencją wprowadzonego rozwiązania jest samoistne podwyższenie górnej granicy ustawowego zagrożenia za poszczególne typy czynów zabronionych. Sytuacja dotyczy bowiem przestępstw, w których ustawodawca odstąpił od oznaczenia górnej granicy kary pozbawienia wolności. W nowym brzmieniu przepisów będzie ona wynosić 30 lat, a nie jak dotychczas 25 lat.

Konfiskata pojazdów. Od kiedy i w jakich sytuacjach?

Największą medialną burzę wywołała decyzja o wprowadzeniu art. 44b k.k., który w wypadkach wskazanych w ustawie, uprawnia sądy do orzeczenia przepadku pojazdu mechanicznego prowadzonego przez sprawcę w ruchu lądowym. Jednakże, jeżeli orzeczenie przepadku pojazdu mechanicznego z uwagi na jego zbycie, utratę, zniszczenie lub znaczne uszkodzenie jest niemożliwe lub niecelowe, albo jeżeli pojazd w czasie popełnienia przestępstwa nie stanowił wyłącznej własności sprawcy, zamiast przepadku pojazdu mechanicznego orzeka się przepadek równowartości pojazdu. Za równowartość pojazdu uznaje się wartość pojazdu określoną w polisie ubezpieczeniowej na rok, w którym popełniono przestępstwo, a w razie braku polisy – średnią wartość rynkową pojazdu odpowiadającego, przy uwzględnieniu marki, modelu, roku produkcji, typu nadwozia, rodzaju napędu i silnika, pojemności lub mocy silnika oraz przybliżonego przebiegu, pojazdowi prowadzonemu przez sprawcę, ustaloną na podstawie dostępnych danych, bez powoływania w tym celu biegłego.

Co więcej, przepadek można zasądzić również w razie popełnienia przestępstwa określonego w § 1 lub 4, chyba że zawartość alkoholu w organizmie sprawcy przestępstwa określonego w § 1 była niższa niż 1,5 promila we krwi lub 0,75 mg/dm3 w wydychanym powietrzu albo nie prowadziła do takiego stężenia. Sąd może odstąpić od orzeczenia przepadku, jeżeli zachodzi wyjątkowy wypadek, uzasadniony szczególnymi okolicznościami (art. 178 a par 5 k.k.). Przepisy w tym zakresie wejdą w życie 14 grudnia 2023 r.

Zmiana zasad orzekania środka karnego zakazu prowadzenia pojazdów

Kolejno ustawodawca zdecydował się na wprowadzenie pozornie kosmetycznej zmiany w zakresie penalizacji sprawców przestępstw drogowych popełnionych w stanie nietrzeźwości, pod wpływem środka odurzającego oraz gdy kierowca zbiegł z miejsca zdarzenia.

Czyniąc nieużytecznym argument spożycia alkoholu po spowodowaniu m.in. kolizji drogowej, a w oczekiwaniu na przyjazd Policji – często stanowiący linię obrony osób oskarżonych w sprawach karnych, prawodawca dodał postanowienie, że penalizacji podlegać będzie również ten, kto po takim zdarzeniu, a przed poddaniem go przez uprawniony organ badaniu w celu ustalenia zawartości alkoholu lub środka odurzającego w organizmie, spożywał alkohol lub zażywał środek odurzający.

Dyrektywy wymiaru kary

Ocena prawidłowości i sprawiedliwości wydanego przez sąd orzeczenia podlega weryfikacji z punktu widzenia tzw. dyrektyw wymiaru kary. Dotychczas funkcjonujący w przepisach dość ogólny ich zapis ustawodawca postanowił teraz znacznie uszczegółowić. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 53 § 1. sąd wymierza karę według swojego uznania, w granicach przewidzianych w ustawie, uwzględniając stopień społecznej szkodliwości czynu, okoliczności obciążające i okoliczności łagodzące, cele kary w zakresie społecznego oddziaływania, a także cele zapobiegawcze, które ma ona osiągnąć w stosunku do skazanego. Dolegliwość kary nie może przekraczać stopnia winy. Nadto prawodawca sformułował katalog enumeratywnie wymienionych okoliczności łagodzących oraz obostrzających odpowiedzialność sprawcy, o którym mowa w nowododanym § 2a i 2b.

Wyższe kary za najcięższe przestępstwa i nowe typy

Jako że aktualizacji wymagał również katalog przestępstw znanych polskiej ustawie karnej, ustawodawca zdecydował się dodać w części szczególnej Kodeksu karnego nowe czyny zabronione, które podlegać będą penalizacji. Mowa tu o takich działaniach jak:

• zlecenie zabójstwa – zagrożone karą pozbawienia wolności od lat 2 do 15 (art. 148a. § 1. k.k.);
• uchylanie się od wykonania obowiązku naprawienia szkody lub zadośćuczynienia za doznaną krzywdę albo nawiązki – zagrożone karą pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5 (art. 244c k.k.);
• przygotowanie zabójstwa – zagrożone karą pozbawienia wolności od lat 2 do 15 (art. 148. § 5. k.k.);
• nowy typ wymuszenia rozbójniczego, tj. wymuszenia mienia poprzez szantaż – zagrożone karą od roku do 10 lat pozbawienia wolności (art. 282 k.k.).

Dodatkowo, nowa reforma Kodeksu karnego przewiduje znacznie wyższe kary za przestępstwa odznaczające się najwyższym ciężarem gatunkowym. Bezsprzecznie za takie uznać można wszelkie działania godzące w bezpieczeństwo życia i zdrowia ludzkiego. Mowa tu o takich przestępstwach, jak:

• spowodowanie ciężkiego uszczerbku na zdrowiu (art. 156 k.k.);
• bójka i pobicie (art. 158 k.k.);
• rozbój (art. 280 k.k.);
• zgwałcenie dziecka (art. 197 k.k.);
• zgwałcenie ze szczególnym okrucieństwem (art. 197 § 4 k.k.);
• zgwałcenie z następstwem w postaci śmierci ofiary; (art. 197 § 5 k.k.);
• gwałt na kobiecie ciężarnej; (art. 197 § 3 pkt. 5 k.k.);
• gwałt z posługiwaniem się bronią; (art. 197 § 3 pkt. 4 k.k.);
• gwałt z nagrywaniem przebiegu czynu; (art. 197 § 3 pkt. 6 k.k.);
• kierowanie grupą terrorystyczną. (art. 258 § 3 k.k.).

Nie sposób jednoznacznie stwierdzić, czy wprowadzone zmiany są pozytywne, czy też nie. Obiektywnie natomiast należy przyznać, że wprowadzona nowelizacja stanowi zaostrzenie odpowiedzialności karnej sprawców przestępstw.

Celem zgłębienia poszczególnych zagadnień zachęcamy do obserwowania naszej Strefy Wiedzy oraz FB